آیا می دانید تامین دلیل چیست؟

۱ – تعریف، نقش و هدف

تأمین دلیل عبارت است از ملاحظه و صورت برداری از دلایل و مدارک. (م۱۴۹ ق.آ.د.م.)

۲ – نقش تأمین دلیل از دو جهت است:

1. دادگاه فقط از دعوایی می تواند حمایت کند که مقرون به دلیل باشد و حفظ دلیل تنها از راه تأمین دلیل میسر است؛
2. طرح دعوای بدون دلیل ممکن است موجب مسئولیت مدنی خواهان شده و به محکومیت او به پرداخت خسارات دادرسی منجر شود. (مهاجری، ش ۶۸۱)

• تأمین دلیل عبارت است از صورت برداری دادگاه (به تقاضای ذی نفع) از ادله اثبات دعوای مدعی، پیش از آنکه زمان اثبات آن فرا رسد. (جعفری لنگرودی، واژه ۴۱۳۳)
• تأمین دلیل حفظ دلیل موجود است نه جمع آوری یا تحصیل دلیل. (مدنی. ص ۲۳۰)
• استعلام نظر کارشناس در خصوص موردی است که ممکن است در آینده به علت از بین رفتن موضوع، امکان جلب نظر کارشناس در آن خصوص مقدور نباشد. (مهاجری، ش ۶۸۲)
• هدف از تأمین دلیل، حفظ دلیل است و میزان ارزش آن با تشخیص دادگاه تعیین می شود. (م ۱۵۵ ق.آ.د.م.)
• تأمین دلیل اقدامی پیشگیرانه است و حتّی می توان در قالب دستور موقت، درخواست تأمین دلیل کرد. (شمس، ش ۸۳۴)
• ارزش آنچه از آن صورت برداری می شود یا نظر کارشناسی در خصوص آن اخذ می شود یا از شهود تحقیق می شود از لحاظ ماهوی نسبت به دعوای مورد نظر خواهان در تأمین دلیل مورد نظر نمی باشد. (مهاجری، ش ۶۸۳)
• صرف تأمین دلیل از ادله مورد نظر، دلیل حقانیت استفاده کننده از این دلایل در دعوای مربوط نیست. (مهاجری، ش ۶۸۳)

درخواست تأمین دلیل

• درخواست تأمین دلیل به صورت کتبی یا شفاهی انجام می شود. (م ۱۵۱ ق.آ.د.م.)
• قید درخواست در فرم چاپی دادخواست، ماهیت آن را تغییر نمی دهد. (مهاجری، ش ۶۸۴)
• جای درخواست تأمین دلیل فرضی است که احتمال استفاده از دلیل و مدرک دعوا در آینده ناممکن یا سخت باشد. (م ۱۴۹ ق.آ.د.م.)
• تنها در صورتی که تأمین دلیل از طرف ذی نفع درخواست شود، قابل پذیرش است. (م ۱۴۹ ق.آ.د.م.)
• درخواست تأمین دلیل می تواند از طرف مدعیّ علیه و از سوی شخصی که احتمال می دهد در آینده دعوایی علیه او اقامه شود، به عمل آید. (شمس، ش ۸۳۳)
• عضو مجری قرار تأمین دلیل اعم از قاضی یا مدیر دفتر نباید در تأمین دلیل به کیفیت و خصوصیات دلیل مورد نظر تعرضی نماید. (مهاجری، ش ۶۸۳)
• قبل از دادرسی و همزمان با آن درخواست تأمین دلیل، قابل پذیرش است. (م ۱۵۰ ق.آ.د.م.)
• درخواست تأمین دلیل ضمن دادخواست قابل پذیرش است زیرا وقتی پذیرش آن قبل از اقامه دعوا و در جلسه دادرسی ممکن باشد، در ضمن دادخواست به طریق اولی جایز است. (نظریه ۵۴۶۰/۷ – ۲۶/۸/۱۳۷۹ ا.ح.ق.)
• درخواست تأمین دلیل به وسیله دادخواست به طریق اولی قابل پذیرش است و صدور قرار رد درخواست تأمین دلیل به علت اینکه در دادخواست نوشته نشده فاقد مجوز قانونی است. (نظریه ۵۴۶۰/۷ – ۲۶/۸/۱۳۷۹ ا.ح.ق ؛ مهاجری، ش ۶۸۴)

انعکاس چهار امر در درخواست تأمین دلیل ضروری است:

• الف) مشخصات متقاضی.
• ب) مشخصات طرف مقابل [مگر در صورت عدم امکان (م ۱۵۴ ق.آ.د.م.)]؛
• ج) موضوع دعوایی که برای اثبات آن درخواست تأمین دلیل شده؛
• د) اوضاع و احوال ایجاب کننده درخواست تأمین. (م ۱۵۱ ق.آ.د.م.)

• ممکن است تأمین دلیلی وجود داشته باشد که خوانده ای برای آن متصور نباشد. (مهاجری، ش ۶۹۴)
• درخواست شفاهی تأمین دلیل باید در صورت مجلس نوشته شده و به امضای درخواست کننده برسد. (ملاک م ۲۸۴ ق.آ.د.م.)

درخواست تأمین دلیل در موارد زیر باید در فرم مخصوص دادخواست ارائه شود :

• الف) در صورتی که قبل از اقامه دعوا باشد، زیرا ابتدا باید در دفتر ثبت دادخواست ها ثبت شود؛
• ب) در صورتی که بعد از اقامه دعوا بوده و دلایل در حوزه دادگاه دیگری باشد. (شمس، ش ۸۳۱)

• در صورتی که بعد از اقامه دعوا، از دادگاه درخواست تأمین دلیل شده و دلایل هم در حوزه همان دادگاه باشد، می توان درخواست را در برگ معمولی نوشت. (شمس، ش ۴۹۳)
• هزینه درخواست تأمین دلیل در دادگاه، پنج هزار ریال است. (بند ۱۳ م ۳ قانون وصول برخی از درآمدهای دولت …) و در صورتی که در محل، شورای حل اختلاف تشکیل شده باشد، درخواست تأمین دلیل باید در شورا رسیدگی شود که هزینه آن سی هزار ریال است. (م ۲۴ ق.ش.ح.ا.)

۳ – مرجع صالح

• در مناطقی که شورای حل اختلاف وجود ندارد، دادگاهی که دلایل و امارات در حوزه آن قرار دارد صالح به رسیدگی است و در مناطقی که شورای حل اختلاف تشکیل شده، شورا صالح است. (م ۱۴ ق.آ.د.م. ؛ بند ب م ۹ ق.ش.ح.ا.)
• در صورتی که موضوع تأمین دلیل در حوزه دادگاه های متعدد قرار داشته باشد، برای تأمین هر دلیل به دادگاه محل وقوع آن مراجعه کرد. (شمس، ش ۸۳۵)
• با توجه به بند ب ماده ۹ ق.ش.ح.ا. تأمین دلیل در صلاحیت شورا های حل اختلاف است اما با عنایت به ماده ۲۲ قانون مذکور اگر تأمین دلیل توأم با دعوای اصلی یا در اثناء رسیدگی به دعوای اصلی مطرح شود و رسیدگی به دعوای اصلی در صلاحیت دادگاه باشد، رسیدگی به درخواست تأمین دلیل نیز در صلاحیت دادگاه خواهد بود.

۴ – صدور قرار

• دلیل، مدرک، قرینه و اماره ای که می تواند مورد تأمین قرار گیرد از این قبیل است :
• اطلاعات مطلعین، نظریه کارشناسی، دفاتر تجاری، دلیل موجود نزد طرف دعوا و شخص ثالث. (م ۱۴۹ ق.آ.د.م.)
• در مرحله صدور قرار تأمین دلیل، طرف مقابل درخواست کننده نباید احضار شود. (شمس، ش ۸۳۷)
• در قرار تأمین دلیل باید دلایل و امارات موضوع تأمین مورد تصریح واقع شود تا حدود اختیارات و وظایف مأمور مجری قرار مشخص باشد. (شمس، ش ۸۳۷)
• دادگاه رسیدگی کننده به درخواست تأمین دلیل نباید به ماهیت قضیه وارد شود. (رویه قضایی ایران، ص ۲۰۰)

۵ – اجرای قرار

• قرار تأمین دلیل باید به وسیله دادرس دادگاه یا مدیر دفتر اجرا شود. (نشست های قضایی آ.د.م.ش ۴۲۷)
• در صورتی که موضوع تأمین دلیل فوریت نداشته باشد، باید با احضار خوانده و در صورت فوریت داشتن، بدون احضار وی تأمین دلیل شود. (م ۱۵۲ ق.آ.د.م.)
• منظور از احضار طرف، دعوت به حضور می باشد و باید با برگ اخطاریه انجام شود. (شمس، ش ۸۳۷)
• حضور طرف مقابل برای این است که ناظر جریان بوده و از حقوق و منافع خود دفاع کند. (مدنی، ص ۲۳۳)
• عدم حضور طرف مقابل، منافی تأمین دلیل نیست. (م ۱۵۲ ق.آ.د.م.)
• منظور از طرف مقابل، شخصی است که از طرف او دلایل تأمین می شود و احتمالاً در آینده علیه وی اقامه دعوا می شود نه کسی که دلایل در اختیار اوست. (مدنی، ص ۲۳۳)
• احضاریه طرف باید متضمن زمان انجام تأمین دلیل باشد و این امر ممکن نیست مگر آنکه دادگاه برای تأمین دلیل از قبل وقت تعیین نموده باشد. (مهاجری، ش ۶۹۱)
• برای انجام تأمین دلیل باید وقت تعیین شود. (زراعت، ص ۵۲۲)
• اگر در متن قرار تصریح شده باشد که « تأمین دلیل با احضار طرف انجام شود» باید زمان تأمین دلیل مشخص شده و به اطلاع وی رسانده شود. (شمس، ش ۸۳۷)
• طرف مقابل فقط برای حضور در محل تأمین دلیل احضار می شود لذا ابلاغ نسخه دوم درخواست تأمین دلیل به وی لزومی ندارد. (زراعت، ص ۵۲۲)
• در صورتی که نظر کارشناسی به عنوان دلیل تأمین شده باشد، ابلاغ آن به طرف مقابل لازم نیست. (نشست های قضایی آ.د.م.ش ۴۲۷)
• در صورت حضور خوانده در هنگام اجرای قرار، می تواند به نظر کارشناس اعتراض کند. (نشست های قضایی آ.د.م.ش ۴۲۷)
• ارائه دلایل با متقاضی آن است و در صورتی که دلایل نزد طرف مقابل باشد و از همکاری با عضو مجری قرار خودداری کند، نمی توان او را وادار به ارائه کرد، بلکه مجری قرار باید مراتب را صورت جلسه کرده و به دادگاه گزارش نماید؛ دادگاه هم با تکلیف دیگری مواجه نیست. (نظریه ۵۹۳۱/۷ – ۱/۹/۱۳۷۹ ا.ح.ق. )
• نظریه کارشناس در تأمین دلیل صرفاً به منظور ملاحظه و برداشت صورت وضعیت موجود است و در صورتی که مورد اعتراض واقع شود تکلیفی برای دادگاه در مورد ارجاع امر به هیأت کارشناسان ایجاد نمی کند. (نظریه ۱۱۶۷۹/۷ – ۲۳/۱۰/۱۳۸۷ ا.ح.ق. )
• در صورتی که اولاً تأمین دلیل حین دادرسی درخواست شود، ثانیاً قاضی صادر کننده رأی، اجرای قرار تأمین را به عهده بگیرد یا اجرای آن را ضروری بداند، باید حتی در صورت مخالفت طرف، قرار اجرا شود. (نظریه ۵۹۳۱/۷ – ۱/۹/۱۳۷۹ ا.ح.ق. )
• برای اجرای قرار تأمین دلیل، نمی توان دستور ورود به منزل را صادر کرد. (نشست های قضایی آ.د.م.ش ۴۷۷)
• مجری قرار نباید به بررسی ارزش ادلّه بپردازد، بلکه باید فقط از آن صورت برداری کند. (زراعت، ص ۵۱۹)
• صورت مجلس تأمین دلیل سند رسمی است. بنابراین، ادعای اثبات خلاف مندرجات آن به همان ترتیبی باید به عمل آید که در سایر موارد اسناد رسمی مقرر است. (شمس، ش ۸۴۴)
• نظریه اینکه سازش حین اجرای قرار مستلزم طرح دعوا و رسیدگی است، سازش در مرحله تأمین دلیل با فرض اینکه عضو اجرای قرار تأمین، قاضی هم بوده باشد مشمول تبصره مواد ۱۸۲ و ۱۷۸ ق.آ.د.م. که در فصل خواص مربوط به سازش و درخواست آن مندرج است، نمی شود. (نشست های قضایی آ.د.م.ش ۴۵۰)
• شورای حل اختلاف پس از صدور قرار تأمین دلیل می تواند اجرای آن را با ارجاع رئیس شورا توسط یکی از اعضاء به عمل آورد. (م ۲۳ ق.ش.ح.ا. )

۶ – موارد رد درخواست تأمین دلیل

• در صورتی که مرجعی که به آن مراجعه شده صلاحیت رسیدگی به دادخواست تأمین دلیل نداشته باشد، و یا درخواست فاقد شرایط باشد، باید قرار رد درخواست صادر نماید. (شمس، ش ۸۳۶؛ مهاجری، ش ۶۸۸)
• در صورتی که درخواست تأمین دلیل فاقد شرایط شکلی لازم باشد، مثلاً هزینه دادرسی پرداخت نشده باشد، دادگاه باید قرار ردّ آن را صادر نماید. (شمس، ش ۸۳۶)
• ردّ درخواست تجدیدنظر نسبت به قراری که صادر شده با دادگاه تجدید نظر است. (مهاجری، ش ۶۸۹)
• در صورتی که درخواست تأمین دلیل، شرایط مذکور در ماده ۱۵۱ ق.آ.د.م. را دارا نباشد، باید قرار رد صادر شود. (زراعت، ص ۵۲۱)
• در صورتی که خواهان، درخواست تأمین دلیل را مسترد کند، دادگاه باید قرار ابطال دادخواست صادر نماید. (نشست های قضایی آ.د.م.ش ۳۳۴)

۷ – صدور حکم

فقط در دو صورت تأمین دلیل به تنهایی می تواند مبنای حکم دادگاه باشد :

• الف) خود قاضی صادر کننده رأی نسبت به تأمین دلیل مبادرت کرده باشد؛
• ب) گزارش تأمین دلیل برای قاضی صادر کننده رأی موجب وثوق باشد (م ۱۵۳ ق.آ.د.م.)